مباني دستور زبان توركي آذربايجاني

انتخاب متون و نويسنده : گجيل

( با تشكر از  نيسگيل  كه تا قسمت 12 اين مطالب را تهيه كردند. )

منبع : مباني دستور زبان تركي آذري ، نوشته : م.ع.فرزانه ، چاپ :1358 ، انتشارات فرزانه

× به علت قديمي بودن منبع مورد استفاده استاندارد هاي جديد نوشتاري زبان تركي با الفباي عربي كه در سال 1380 به تصويب رسيده اند در اين مبحث ذكر نشده اند.براي آگاهي يافتن از اين استاندارد ها اينجا را كليك كنيد: 

مصوبات سمينار اورتوگرافي تركي -  1380 (به تركي)

ساختمان شكلي كلمات

در زبانهاي پيوندي كه زبان تركي هم از آن زمره است، در ساختمان شكلي كلمات دو شكل متمايز از هم مي توان تميز داد. از اين دو نوع شكل كه به آساني از يكديگر قابل تشخيص هستند، شكل اول داراي حالت ثابت و معني و مدولول مستقل بوده و شكل ديگر وضع ثابت و مفهوم مستقل نداشته و فقط داراي وظيفه مفهوم پذيري و ايفاي نقش گرامري است. هر يك از اين دو شكل از نظر بنياد صوتي ممكن است از يك صوت واحد ، از يك هجا و يا از پيوستگي چند هجا تشكيل شده باشد.

اشكالي را كه داراي شكل ثابت و معني و مدلول مستقل هستند و در كلمه عموما جاي اول را احراز مي كنند، ريشه و اشكالي را كه حالت ثابت و مفهوم مستقل نداشته و تنها با الحاق به آخر ريشه ها عمل مفهوم پذيري و جايگزيني در كلام را بر آنها ميسر مي سازند، پيوند مي خوانند.

ريشه

ريشه قسمت اصلي و تغيير ناپذير كلمه است كه داراي معني و مدلول مستقل است و در كلام راسا و يا به صورت تركيب با پيوندها به كار مي رود. ريشه به منزله پايه و بنيان كلمه محسوب مي شود كه اشكال تركيبي مختلف كلمه بر روي آن بنيان مي گردد.ريشه يا هسته هر كلمه را بسيط ترين و كوچكترين شكل غير قابل انفكاك آن كلمه مي توان محسوب داشتكه در صورت بهم ريختگي و كاستن حتي يك حرف از مجموع حروف آن، موجوديت شكل از بين مي رود و چوب بست آن در هم مي ريزد.

ريشه به استثناي موارد نادر در بنيان خود بيش از يك صدا دارد. ريشه هايي كه از تركيب دو يا چند صدا به وجود مي آيند، ممكن است يك يا چند هجايي باشند.در گروه تركي زبانهاي التصاقي ريشه ها معمولا تك هجايي هستند.

امروزه ما در مقام كاوش ريشه هاي بسياري از كلمات، به اشكال تك هجايي مي رسيم. در كلماتي هم كه نتيجه برسي به به ريشه هاي تك هجايي نمي رسد، اگر شواهد و قرايني از ادوار قديمتر در دسترس باشد، مطمئنا ريشه هاي تك هجايي آنها هم به دست خواهد آمد، هر گاه ريشه هاي رايج در زبان امروز  ملاك قرار گيرند، اكثريت ريشه ها تك هجايي هستند و تعداد قليلي هم كه به جاي مي ماند، عموما دو هجايي مي باشند.

ريشه ها، اشكال صئتي مستقلي هستند كه موجودات و مفاهيم و جنبه ها و حالات و حركات آنها را بطور منفرد و بدون در نظر گرفتن وابستگي متقابل آنها مشخص مي سازد و از اين لحاظ نام مجرد موجودات و مفاهيم و جنبه ها و حالات و حركات آنها به شمار مي روند.

ريشه ها از نظر مدلول و معني به دو نوع عمده تقسيم مي شوند. نوعي از آنها براي ناميدن موجودات بيجان و جاندار و اوصاف و حالت آنها و نوع ديگر براي بيان تغييرات و حركات موجودات و مفاهيم بكار مي روند. ريشه هاي نوع اول را ريشه هاي وصفي يا اسمي و ريشه هاي نوع دوم را ريشه هاي كنشي يا فعلي مي توان ناميد. ( البته علاوه بر ريشه هاي وصفي و فعلي ريشه هاي نوع سومي نيز در زبان هستند كه از آنها به عنوان ريشه هاي اداتي مي توان نام برد. ولي چون اين ريشه ها از يك طرف به خودي خود فاقد معني و مدلول بوده و از طرف ديگر قابليت پذيرش پيوند ندارند، لذا در اين تقسيم بندي منظور نگرديده است.)

پايان قسمت سيزدهم 

ادامه دارد...

 نظرات ، انتقادات و نكات آموزشي خود را در اين بخش وارد نماييد.